Nadomak sela Gornje Žapsko, dvadesetak kilometara od Vranja, uzak asfaltirani put, vodi do oaze mira, do manastira Sveti Stefan, do mesta gde mir i tišina pružaju čoveku spokoj i osećaj sigurnosti.
Okružen gustom hrastovom i borovom šumom, smešten je na proplanku, na 650 metara nadmorske visine.
Manastirski kompleks danas čine manastirska crkva, zvonik, konaci, radionica i crkveno dvorište.
U okviru manastira funkcioniše biljna apoteka, gde se mogu kupiti različiti prirodni preparati od lekovitog bilja koje monahinje uzgajaju u bašti i upotrebljavaju kao dodatni sastojak u proizvodnji sirćeta, sirupa i melema.
U biljnoj apoteci mogu se pronaći prirodni preparati, kreme za lice sa lekovitim biljem, melemi od nevena, gaveza, kantariona, melem za vene, sirup od korena belog sleza, čajevi, prirodno jabukovo sirće, kao i sapuni sa lavandom, nevenom i mentom koji se uzgajaju u manastirskoj bašti.
Brižljivo uređena bašta, dokaz je pažnje i truda sestrinstva iz manastira da ovu svetinju koja danas sija punim sjajem, očuvaju.
Kao i svaka svetinja, tako i ovaj manastir odiše čudesnim, nesvakidašnjim mirom i spokojstvom, koji se ne mogu pronaći ni u jednom mnogoljudnom gradu.
Divna, pitoma i mirna oaza. Čist vazduh, odmor za dušu i oči, prelepa netaknuta priroda koja hipnotiše. Parče raja na zemlji.
Manastir, tamo na proplanku, ćuti kao svedok mnogih događaja iz prošlosti.
Pisani izvori svedoče da je manastirska crkva, na temeljima stare, srednjevekovne, obnovljena u vreme kneza Miloša Obrenovića, mitropolita Petra (Jovanovića) i episkopa niškog Grigorija, 1843. godine.
Samo nekoliko kilometara udaljen od Ristovca, nekadašnje granice sa Turskom, manastir je do oslobođenja, 1912. godine, imao značajnu stratešku i misionarsku ulogu.
Početkom 20. veka u manastiru je osnovana Versko-učiteljska škola, u kojoj se školovalo oko četrdeset sveštenika. Škola je dala mnoge poznate teologe, od kojih je najpoznatiji sveti arhimandrit Justin Popović.
Tridesetih godina dvadesetog veka u manastiru je utočište našao belogardejski kapetan Nikolaj Sofronjicki, koji se desetak godina sa pomena vrednom ljubavlju starao o njemu. Tokom Drugog svetskog rata, manastirski konak zapaljen je od strane Bugara.
Posle Drugog svetskog rata, 1953. godine u manastir Sveti Stefan dolazi sestrinstvo sa mati Ilarijom na čelu. Suočene sa brojnim teškoćama u prvim posleratnim godinama, monahinje su morale da napuste ovu svetinju 1959. godine i raselile se po drugim manastirima širom Srbije. Tada je ovaj manastir potpuno opusteo.
Zapušten, obrastao u trnje manastir je čekao bolje dane. Inicijativa za njegovu obnovu pokrenuta je krajem prošlog veka.
Zalaganjem sveštenstva pčinjskog namesništva, 1992. godine u manastiru Sveti Stefan, doneta je odluka o obnavljanju crkve i manastirskog konaka. Dobrom voljom lokalnog sveštenstva i vernika, mnogih preduzeća i pojedinaca, započeta obnova svetinje aktivno je nastavljena.
Bilo je teško odlučiti se odakle početi – da li prokrčiti put, obnoviti polusrušenu crkvu, zvonaru, sazidati konak, uvesti struju, iskopati bunar… Međutim, uz Božju pomoć, blagoslov Svetog Stefana i svesrdno zalaganje svih onih koji su zavoleli ovu svetinju, manastir je zasijao novim sjajem.
U toku rekonstrukcije manastira radilo se i na formiranju sestrinstva i manastir je proglašen ženskim.
Početkom 1994. godine, doselilo se sestrinstvo na čelu sa igumanijom Jefremijom, koje čuva ovaj sveti manastirski sjaj. One se trude da očuvaju i ukrase ovu retko lepu svetinju, ali i da nastave sa obnovom manastira.
Manastir je poznat po ikonopisu drevne vizantijske tradicije, a sestrinstvo se, pored ikonopisa, bavi i prevođenjem i izdavanjem dela Prepodobnog Pajsija Svetogorca, i čuvanju tradicije vizantijskog pojanja.
Aktivno radi stolarska i duborezačka radionica.
Manastir slavi 09. januara Svetog prvomučenika i arhiđakona Stefana i 15. avgusta Prenos moštiju Svetog prvomučenika i arhiđakona Stefana.
J. Ristić